Thần học Hy lạp: Ba Ngôi Một Chúa (2)
(tiếp theo)
NỘI DUNG
I. Phương hướng của thần học Hy lạp
II. Ưu thế của quan điểm Hy lạp
III. Khúc mắc trong quan điểm Hy lạp và nỗ lực giải quyết
IV. Perichoresis : Ba Ngôi tương hướng, tương giao, tương hiệp và tương tại
III. KHÚC MẮC TRONG QUAN ĐIỂM HYLẠP VÀ NỖ LỰC GIẢI QUYẾT
Khó khăn lớn nhất của Thần học Hy lạp là không “hiệp nhất” được Ba Ngôi : Thiên Chúa khó được quan niệm dưới khía cạnh duy nhất, nhưng dễ bị lôi vào chiều hướng Ba cá vị ; chính vì thế dễ bị các lạc giáo Sabelliô, Ariô chống đối và chỉ trích.
Các giáo phụ luôn ghi nhớ là chỉ có một Thiên Chúa. Nhưng gặp rất nhiều trở ngại trong việc giải thích vì sao Chúa Con và Chúa Thánh Thần cũng là Thiên Chúa, mà chỉ có một Thiên Chúa Duy Nhất.
Để chống lạc giáo Ariô, các giáo phụ cố gắng minh chứng Chúa Con đồng vĩnh cửu, bất biến, vô hạn, quyền năng như Chúa Cha. Chúa Con có cùng một bản thể với Chúa Cha.
Giáo phụ Grêgôriô thành Nysse, vì khuynh hướng triết học Platon của ông, đã có lần giải thích sựỉ duy nhất của Thiên Chúa như một sự duy nhất giống loại, Nhưng thánh Basiliô và Grêgôriô thành Nazian đã nhìn thấy sự sai lầm và để ý sửa chữa. Basiliô chống lại việc áp dụng nguyên tắc phân loại vào trường hợp Ba Ngôi Thiên Chúa. Theo ông, không thể xếp Thiên Chúa vào bảng phân loại hữu thể của Porphyre (l’arbre de Porphyre), vì bảng này dựa trên phương pháp trừu xuất (abstraction). Trong Thiên Chúa, không có gì là trừu tượng. Người là thựỉc tại “cụ thể” nhất.
Grêgôriô thành Nazian cũng không đồng ý với tư tưởng của Grêgôriô thành Nysse giản lược Thiên Chúa vào sự duy nhất giống loại :
“Chỉ có một Thiên Chúa, vì chỉ có một thần tính… mặc dù vẫn là Ba theo như đức tin. Không có chuyện Ngôi vị này là Thiên Chúa nhiều hơn, Ngôi vị kia là Thiên Chúa ít hơn ; Ngôi vị này là Thiên Chúa trước Ngôi vị kia là Thiên Chúa sau. Các Ngôi vị không phân chia trong ý chí, không tách biệt trong quyền năng. Trong Thiên Chúa, không gì có thể gợi ra sự phân chia. Tắt một lời, Thần tính không phân chia trong các Ngôi vị phân biệt. Giống như “ánh sáng duy nhất” trong cả Ba Mặt Trời thấm nhập vào nhau. Khi chúng ta nhắm đến Thần tính, Nguyên Nhân Đêả Nhất, Quyền Nhất Chủ, chúng ta nhìn thấy một Thiên Chúa. Nhưng khi chúng ta nhìn các Ngôi vị thần linh, các Ngôi vị phát xuất từ Khởi Nguyên đầu tiên, đồng vĩnh cửu và vinh quang, chúng ta thờ lạy Ba ngôi” (Theo. V, orat. XXXI,14).
Ông còn nhấn mạnh sự khác biệt giữa con người và Thiên Chúa. Nơi con người, chỉ có sự duy nhất ở cấp bậc trừu xuất. Nhưng nơi Thiên Chúa không có sự duy nhất trừu tượng ; bản tính Thiên Chúa vừa là duy nhất vừa là cá biệt.
Gioan Damascênô, tiếp nối công trình của Grêgôriô thành Nazian, khẳng định rằụng không thể phân biệt Ngôi vị và Bản thể. Mỗi ngôi vị Thần linh là Thiên Chúa trọn vẹn, là Thiên Chúa Duy Nhất. Chỉ có thể phân biệt đặc thù và phổ quát nơi tạo vật, vì chỉ nơi tạo vật mới có sự phân biệt giữa chủ thể tham gia và thực tại được tham gia. Nơi Thiên Chúa, chủ thể có thần tính là thần tính.
Một cách khác để chứng minh sự duy nhất của Thiên Chúa là đề cao sự duy nhất trong hành động của Người :
“Chúng ta phải để cho các hành vi của Thiên Chúa mà chúng ta biết được hướng dẫn chúng ta đến sự hiểu biết bản thể Thiên Chúa… Ấy vậy, nếu chúng ta thấy hành động của Chúa Cha khác với Chúa Con, hành động của Chúa Con khác với Chúa Thánh Thần, chúng ta kết luận Ba Vị không cùng bản thể. Nhưng nếu chúng ta nhận rằng hành động của Chúa Cha, Chúa Con và Chúa Thánh Thần hoàn toàn duy nhất và không có sự khác biệt, chúng ta phải kết luận rằng chỉ có một bản thể duy nhất” (Basilius, Ad Eustathium archiatrum, epist. 189,6).
Các giáo phụ Hy lạp vẫn nghĩ rằng, theo Kinh Thánh, mỗi tác động thần linh đều xuất phát từ Thánh Thần, bởi Chúa Cha và Chúa Con. Hầu hết các ông đều tựa trên Sự Duy Nhất Hành Động của Ba Ngôi để chứng minh tính “Đồng-Bản-Thể”. Các hành vi của Thiên Chúa là những hành động cụ thể, do đó phát xuất từ một Chủ vị cụ thể. Sự Duy Nhất của Thiên Chúa không chỉ là sự duy nhất giống loại, nhưng là sự duy nhất cụ thể, nghĩa là chỉ có một Thiên Chúa mà thôi.
Còn sự phân biệt vai trò và các Ngôi vị trong công trình tạo dựng và cứu độ ?
Ở đây lại phải dùng hình ảnh con đường thẳng đứng để tìm hiểu tư tưởng thần học Hy lạp :
“Chúng tôi dạy rằng Ý Muốn thần linh phát xuất từ Nguyên Nhân Đệ Nhất như là một Nguồn Suối, trở thành hành động qua Ngôi Lời là Hình Ảnh của Người” (Basilius, Contra Eunom, Lib, II, M, XXIX, Col. 617).
Thánh ý Chúa Cha không thay đổi gì, khi được thực hiện qua Chúa Con, vì Chúa Con là hình ảnh Chúa Cha. Công việc duy nhất đều liên hệ tới cả hai.
Grêgôriô thành Nysse dùng ví dụ “ơn thánh” để giải thích hành động của Thiên Chúa Ba Ngôi. Theo Kinh Thánh, ơn sủng đến với chúng ta do Chúa Cha, Chúa Con và Chúa Thánh Thần. Không vì thế mà chúng ta có ba đời sống ân sủng. Chúng ta chỉ có một sự sống do Chúa Cha ban cho, do Chúa Con sắp đặt và tùy thuộc vào Chúa Thánh Thần. Như thế hành động của Ba Ngôi Thiên Chúa không bị phân chia theo số Ngôi vị, nhưng là một sinh hoạt duy nhất do ý muốn bao dung của Thiên Chúa, một sự sắp đặt duy nhất phát xuất từ Chúa Cha qua Chúa Con hướng tới Chúa Thánh Thần. Chúng ta không gọi Đấng tạo nên một sự sống duy nhất là Ba Đấng ban sựỉ sống, các Đấng tốt lành là Ba Đấng tốt lành. Chúng ta không thể gọi các Đấng tác động trên chúng ta và tất cả tạo vật bằng một quyền năng duy nhất là ba Thiên Chúa. Quyền năng phát xuất từ Chúa Cha, thực hiện qua Chúa Con và hoàn tất trong Chúa Thánh Thần (x. Quod Non sint tres dei ? M. XLV, col. 125).
Hành động duy nhất, bản tính duy nhất, vì chỉ có một bản thể duy nhất. Chúa Cha là Chúa Cha, Chúa Con là Chúa Con và Chúa Thánh Thần là Chúa Thánh Thần ; nhưng sự đồng nhất về bản thể làm cho cả Ba thành Một (x. Cirillus Alexandrinus, Contra Julianum ; lib.IV ; M. LXXVI, col. 725).
Chúa Con không phải là Chúa Cha, vì chỉ có một Cha, nhưng Chúa Con là thực tại Chúa Cha là. Thánh Thần không phải là Chúa Con, vì chỉ có một Chúa Con, nhưng Thánh Thần là thực tại Chúa Con là. Cả Ba là Một về thần tính. Nhưng Một là Ba về Ngôi vị. (x. Gregorius Nazianzenus, orat. XXXI, 9, M, XXXVI, col. 144).
Grêgôriô thành Nazian có tư tưởng rất gần với các giáo phụ La tinh:
“Phải thờ lạy Đấng Duy Nhất trong Ba Ngôi, và Ba ngôi trong Đấng Duy Nhất, vì đây là một mầu nhiệm phân biệt và hiệp nhất” (In laudem Heronis, orat. XXV,17, M. XXXV, col. 1221).
“Khi tôi nói đến Thiên Chúa, các người phải cảm thấy mình tắm gội trong Một Ánh Sáng Duy Nhất và trong ba ánh sáng. Tôi nói là Ba, nghĩa là Ba ngôi Vị. Tôi nói là Một, nghĩa là Một Thần tính. Có sự phân chia không phân chia. Có sự nối kết và phân biệt. Đấng Duy Nhất trong Ba Ngôi là thần tính. Nhưng Ba Ngôi lại là Một Đấng Duy Nhất. Đó chính là Ba Ngôi có thần tính, hay đúng hơn Ba Ngôi là thần tính” (orationes XXXIX,11).
Qua mấy dòng trên của Grêgôriô thành Nazian, quan điểm thần học Hy lạp có vẻ như trùng hợp với quan điểm thần học La tinh. Thực ra, chỉ là một sự gặp gỡ không có tác dụng đồng hóa. Lý thuyết “Thâu Kết” là đặc điểm của thần học Hy lạp, làm sáng tỏ quan điểm của thần học này, tuy khẳng định cùng một nội dung với thần học La tinh, vẫn có một cái nhìn khác.
Thần học Hy lạp rất gần với huấn quyền La mã trong những thế kỷ đầu. Ở đây chúng ta trích dẫn một lá thư tín lý của Thánh Denis thành Rôma gởi cho Denis thành Alexandria:
“Ngôi Lời thần linh phải kết hợp với Thiên Chúa mọi loài. Thánh Thần phải trở về cư ngụ và sống trong Thiên Chúa. Ba Ngôi phải được thâu hồi lại trong Một Đấng Duy Nhất, nghĩa là trong Thiên Chúa mọi loài, Đấng Toàn Năng” (De Decretis Nicaenae synodi, 26, M. XXV, col 464).
Grêgôriô thành Nazian, mặc dù có rất nhiều ý tưởng giống các giáo phụ La tinh, vẫn trung thành với quan điểm Hy lạp. Ông vẫn nhìn sự Duy Nhất của Thiên Chúa trong Chúa Cha. Sau đây là lời phát biểu của ông tại Công Đồng Contanstinôpôli:
“Dù tôi có đề cao Chúa Con và Chúa Thánh Thần mấy đi nữa, tôi vẫn không đặt các Vị lên trên Chúa Cha và không tách biệt các Vị ra khỏi Đấng Khởi Nguyên. Tôi đề cập tới sự sinh ra cao vời và sự phát xuất kỳ diệu. Vậy thì, hỡi kẻ theo Ariô, tôi hỏi ngươi : ai trong chúng ta làm giảm Uy Danh Thiên Chúa ? Có phải ngươi cũng công nhận Người là Khởi Nguyên các tạo vật, nhưng lại từ chối không nhận Người là Khởi Nguyên của các Vị cùng bản thể và cùng vinh quang với Người như chúng tôi tuyên xưng ?
Đối với tôi, khi khẳng định rằng Khởi Nguyên Thần tính ở ngoài thời gian, không thể phân chia và không thể định nghĩa, tôi tôn vinh trước tiên Đấng Khởi Nguyên, và cùng một mức độ, tôi cùng tôn vinh các Vị phát xuất từ Đấng Khởi Nguyên. Tôi tôn vinh các Vị khác, vì các Ngài từ Khởi Nguyên mà ra, nhưng không tách biệt với Khởi Nguyên bởi thời gian hay bản thể… Các Vị đều là Một, nhưng phân biệt. Các Vị phân biệt nhưng là Một. Các Vị đều xứng đáng được tôn thờ trong tương quan với nhau hoặc riêng từng Vị”. (De Pace III, Orat. XXIII, 7 - 8 ; M. XXXV, col 1157).
Theo Grêgôriô thành Nazian, chúng ta vẫn giữ được niềm tin độc thần, vì chúng ta đưa Chúa Con và Thánh Thần về Đấng Khởi Nguyên Duy Nhất, mà không lẫn lộn cũng không làm ra nhiều. Đối với chúng ta, chỉ có một Thiên Chúa, vì chỉ có một Thần Tính, và vì trong Ba Ngôi mà chúng ta tuyên xưng, các Vị phát xuất từ Đấng Duy Nhất trở về với Đấng Duy Nhất.
Thánh Athanasiô có một lối lập luận hơi xa lạ với chúng ta ngày hôm nay, nhưng rất độc đáo để nhấn mạnh đến sự duy nhất trong Thiên Chúa. Đấng Khôn Ngoan với Sựỉ Khôn Ngoan của Đấng ấy không là hai bản thể khác nhau. Đấng Quyền Năng và Quyền Năng của Đấng ấy cũng chỉ là một. Vậy Chúa Cha và Sự Khôn Ngoan của Ngài, Chúa Cha và Quyền Năng của Ngài, hay Chúa Cha và Chúa Con cũng chỉ là một Bản thể, một Thiên Chúa Duy Nhất :
“Lời của Đấng Khởi Nguyên là Chúa Con không hiện hữu biệt lập ngoài Đấng Khởi Nguyên, bởi vì nếu như thế thì có hai hoặc nhiều Khởi Nguyên” (Contra Arianos, orat. IV,1).
Tư tưởng này của Athanasiô ảnh hưởng trên cả trường phái Hy lạp. Và chính tư tưởng này đã tạo ra những công thức sử dụng một từ ngữ chủ yếu bằng ba cách khác nhau để diễn tả mầu nhiệm Thiên Chúa Ba Ngôi. Grêgôriô thành Nazian phân biệt Ba Ngôi là “Đấng Chân Thực”, Chân Lý, Thần Chân Lý. Grêgôriô thành Nysse nêu ra công thức : “Nguồn Suối Quyền Năng là Chúa Cha, Quyền Năng của Chúa Cha là Chúa Con, Thần Lực của Quyền Năng là Chúa Thánh Thần”.
Những cách nói này cho thấy khía cạnh Ba Ngôi và khía cạnh Duy Nhất trong Thiên Chúa gắn liền nhau, và sự Duy Nhất không phải là một sự Duy Nhất Bản thể trừu tượng, mà là một Thiên Chúa Duy Nhất và là Chúa Cha từ đó phát sinh các Ngôi Vị và các Ngôi Vị không ngừng quy về đó.
IV. PERICHORESIS: BA NGÔI TƯƠNG HƯỚNG, TƯƠNG GIAO, TƯƠNG HIỆP VÀ TƯƠNG TẠI
Thần học Hy lạp đi từ Tam Vị đến Nhất thể, ngược với hành trình của thần học La tinh. Chúa Cha, Chúa Con và Chúa Thánh Thần là các Vị Thiên Chúa được mạc khải, và Thiên Chúa Duy Nhất cũng là Thiên Chúa được mạc khải. Nếu khởi sự từ Ba Ngôi, làm thế nào để cuối cùng đạt tới sự Duy Nhất, bằng không sẽ đánh mất niềm tin độc thần. Đó là bận tâm số một của các nhà thần học Hy lạp. Tuy gặp nhiều khó khăn trong việc minh chứng Duy-nhất-tính, các ông vẫn tìm ra được những lối thoát rất phong phú dựa trên căn bản Kinh Thánh.
Một trong những tư tưởng sâu xa và sinh động đã được các giáo phụ Hy lạp đề ra là ý niệm “tương tại”. Các ông xây dựng tư tưởng này dựa trên Tin Mừng Gioan : “Như Cha ở trong Ta và Ta ở trong Cha”…
Có nhiều cách chứng minh sự Đồng Bản Thể giữa Ba Ngôi. Nhưng ý niệm tương tại là một trong những con đường vững chãi và gần Kinh Thánh nhất.
Thần học La tinh, vì diễn dịch ý niệm tương tại từ ý niệm “ Đồng-Bản-thể”, không nói gì hơn là : Ba Ngôi ở trong nhau, vì Ba Ngôi là một Bản Thể. Tương tại chỉ là hệ luận đương nhiên của “Đồng Bản Thể”.
Trái lại, thần học Hy lạp khởi đi từ các Ngôi vị, đã nỗ lực tìm trong chính các Ngôi vị những đặc tính khiến cho các Ngôi vị ở trong nhau mật thiết đến nỗi trở thành một.
“Ai thấy Ta là thấy Cha”.
Đức Kitô là Hình Ảnh của Thiên Chúa Cha. Ai thấy Đức Kitô là thấy Thiên Chúa Cha. Giống như chân dung họa lại một Vị vua ; ai thấy Chân Dung là thấy Vua. Hình thù và diện mạo của Vua xuất hiện trong Chân Dung ; và những nét trong Chân Dung diễn tả hình ảnh và diện mạo của Vua.
Tuy lối so sánh này không hoàn hảo, nhưng cũng giúp ích cho việc tìm hiểu Chúa Giêsu đồng thời với Chúa Cha. Chúa Giêsu là ai ? Chúa Cha là ai ? Dựa vào Kinh Thánh mà trả lời cho hai câu hỏi này, chúng ta sẽ khám phá liên hệ mật thiết giữa Chúa Giêsu và Chúa Cha : “Cha và Ta là một”.
Trong lá thư trả lời cho Denis thành Roma, Denis thành Alexandria khai triển chân lý này một cách sâu sắc:
“Tôi vừa gọi tên Chúa Cha, và trước khi thêm vào Danh Chúa Con, tôi đã loan báo Chúa Con trong Chúa Cha. Và khi tôi nói tới Chúa Con, mặc dù trước đó tôi không gọi tên Chúa Cha, Danh Chúa Cha đã được hiểu ngầm trong Chúa Con… Các kẻ rối đạo, lẽ ra phải biết rằng Chúa Cha, xét là Cha, không tách rời khỏi Con, bởi vì Cha là Nguyên Lý Hiệp Nhất. Chúa Con không bị trục xuất khỏi Chúa Cha, vì chính Danh xưng Cha đã nói lên sự Hiệp Thông Mật Thiết”…
Phân tích kỹ đoạn thư này, chúng ta nhận thấy Denis thành Alexandria chú trọng trước tiên đến những đặc thái của các Ngôi vị, để rồi từ đó nhận ra các Ngôi vị ở trong nhau.
Thánh Gioan Damascênô đối lập trường hợp các Ngôi vị Thiên Chúa với trường hợp các nhân vị. Các nhân vị, xét là cá nhân, bao giờ cũng tách biệt nhau, nhưng các Ngôi vị Thiên Chúa không giống như thế:
“Các Ngôi vị ở trong nhau, không phải để lẫn lộn với nhau, nhưng để chứa đựng lẫn nhau như lời Chúa nói : Ta ở trong Cha và Cha ở trong Ta… Chúng ta không gọi Chúa Cha, Chúa Con và Chúa Thánh Thần là Ba Thiên Chúa. Ngược lại, chúng ta gọi Ba Ngôi là Thiên Chúa Duy Nhất. Chúa Con và Chúa Thánh Thần gắn liền với Đấng Khởi Nguyên Duy Nhất, mà không làm thành nhiều cũng không lẫn lộn như bè Sabelliô chủ trương… Giữa các Ngôi vị có một sự tương tại không hòa trộn hoặc pha lẫn. Nhờ sự tương tại này các Ngôi vị không tách biệt, cũng không phân chia… Tắt một lời, Thần tính không phân chia trong các Ngôi vị, giống như nơi Ba Mặt Trời ở trong nhau, chỉ có Một Ánh Sáng Duy Nhất, vì thấm nhập trọn vẹn vào nhau” (De Fide Orthodoxa, 1. I,c.VIII ; M . col 829).
Ví dụ trên cho thấy rằng Gioan Damascênô chủ trương các Ngôi vị có được sự Duy Nhất, nhờ tương quan mật thiết với nhau, đồng thời cũng vì liên hệ của mỗi Vị với chính mình.
Một cách nói của Thánh Cyrillô cũng rất cụ thể, gợi hình và rất phong phú : “Có thể bảo rằng Chúa Cha là Môi Sinh tự nhiên của Chúa Con” (Thessaurus, assert. VII ; M. LXXV, col. 85).
Thánh Anselmô, tuy thuộc khuynh hướng thần học La tinh, có kiểu sánh ví rất gần với quan điểm thần học Hy lạp:
“Chấm một chấm trên một chấm, gạch một đường trên một đường, vẽ một mặt phẳng trên một mặt phẳng bằng với nó, các bạn sẽ có một điểm duy nhất, một đường duy nhất và một mặt phẳng duy nhất. Người ta còn có thể tìm ra nhiều ví dụ khác giống như vậy. Cũng thế, mặc dù có nhiều vĩnh cửu, khi nói vĩnh cửu trong vĩnh cửu, chúng ta chỉ có một vĩnh cửu. Khi nói ánh sáng trong ánh sáng, chúng ta chỉ có một ánh sáng… cũng như vĩnh cửu trong vĩnh cửu là một vĩnh cửu duy nhất, Thiên Chúa ở trong Thiên Chúa chỉ là một Thiên Chúa Duy Nhất” (De processione Spiritus Sancti, cap. XXIX).
Lối diễn tả của Anselmô quả thật rất gần với cách nói của Gregoriô thành Nazian :
“Nhiều sự sống và một Sự Sống, nhiều ánh sáng và một Ánh Sáng, nhiều sự thiện và một Sự Thiện, nhiều vinh quang và một Vinh Quang… Mỗi Vị trong Ba Ngôi là Thiên Chúa, nếu tư tưởng chiêm ngắm một Vị riêng khỏi các Vị khác. Cả Ba Vị là Thiên Chúa, khi tư tưởng quan niệm các Vị chung trong sự duy nhất hành động và bản thể” (orat. XXIII, 11 ; M. XXXV, col. 1164).
Từ ngữ “tương tại” chưa diễn tả được tất cả sự phong phú của thần học Hy lạp. Phải bổ sung bằng một số từ khác nói lên sự sinh động trong Ba Ngôi Thiên Chúa.
Trước hết xin tạm dùng chữ “tương hướng”. Ba Ngôi Thiên Chúa hướng về nhau, quay mặt về nhau và nhìn nhau âu yếm như đã được diễn tả qua những nét vẽ tài tình và thanh nhã trong bức họa Roublev.
Từ ngữ thứ hai phải thêm vào là chữ “tương giao” diễn tả một sự giao thoa, qua lại không ngừng, trao đổi kỳ diệu giữa các Ngôi Vị thần linh. Ba Ngôi vị liên hệ với nhau chặt chẽ đến nỗi không thể nói đến Ngôi Vị này mà không nghĩ đến Ngôi Vị kia. Mạc khải luôn luôn nhắc nhở rằng không có Chúa Con một mình, cũng không có Thánh Thần một mình : Chúa Cha là Cha của Đức Giêsu Kitô. Đức Kitô Giêsu là Con đích thực và duy nhất của Chúa Cha ; Thánh Thần là Thần Khí của Chúa Cha và Chúa Con.
Ngoài ra còn có thể thêm chữ “tương hiệp” để nhấn mạnh đến sự hiệp nhất giữa Ba Ngôi. Ba Ngôi thành Một.
Cứ như lời giải thích của thánh Cyrillô thành Alexandria, thì Chúa Cha không còn là Thiên Chúa nếu không đột nhập vào trong Chúa Con, và Chúa Con cũng không là Thiên Chúa nếu không đột nhập vào Chúa Cha. Sự thông thương giữa các Ngôi Vị thần linh không phải chỉ là cư ngụ bất động, nhưng là thấm nhập vào nhau. Nói kiểu khác, cách thế hiện hữu của mỗi Ngôi vị lôi cuốn Ngôi vị ấy hoàn toàn hướng tới Ngôi vị khác. Không có Ngôi Vị nào ở ngoài các Ngôi vị kia, bởi vì đặc tính cơ bản làm thành Ngôi vị luôn luôn mang Ngôi vị ấy vào trong các Ngôi vị khác.
Để diễn tả cho dễ hiểu hơn nữa, chúng ta có thể nói rằng Lẽ Sống của Chúa Cha là Hướng Về Chúa Con, yêu Chúa Con, ở trong Chúa Con và trở thành Một với Chúa Con. Lẽ Sống của Chúa Con là Quay về với Chúa Cha, Yêu Chúa Cha, ở trong Chúa Cha và trở thành một với Chúa Cha. Lẽ Sống của Thánh Thần là Thuộc về Cha và Con.
Chúa Cha ở trong Chúa Con vì Người đến trong Chúa Con. Và Người đến với tất cả tình Cha – Con, với tất cả bản thể mình để làm nên bản thể Chúa Con. Chúa Con là Thiên Chúa vì đã đượỉc Chúa Cha sinh ra.Thánh Athanasiô khẳng định:
“Tại sao chúng ta gán cho Chúa Con mọi ưu phẩm của Chúa Cha, nếu không phải vì Chúa Con được sinh ra bởi Chúa Cha ? Tại sao những gì thuộc về Chúa Con đều là của Chúa Cha, nếu không phải vì Chúa Con là Hoa Quả từ bản thể Chúa Cha” (Contra Arianos, Orat. III, 5 ; M.XXVI. col. 329).
NHẬN ĐỊNH
Phải nhận định thế nào quan điểm của thần học Hy lạp về Thiên Chúa Ba Ngôi :
Evdokimov, một thần học gia Chính thống hiện đại đã viết trong tác phẩm gần đây nhất của ông :
“Đối với phương Đông, tương quan giữa các Ngôi vị Thiên Chúa không phải là liên hệ đối lập và tách biệt, nhưng là sự khác biệt, sự hỗ tương, là mạc khải lẫn nhau và là Hiệp Thông nơi Thiên Chúa Cha” (Evdokimov, L, Esprit Saint dans la tradition Orthodoxe Cerf, 1969, trang 41).
Chỉ cần phân tích câu nói trên, chúng ta đủ nhận ra sự phong phú của thần học Hy lạp về Ba Ngôi.
Trong thần học, nếu tựa vào Kinh Thánh, chúng ta có rất nhiều điều để nói về Chúa Cha. Mạc khải về Chúa Cha trải dài từ đầu đến cuối Kinh Thánh. Không trang nào vắng bóng Người.
Tất cả Kinh Thánh cũng hướng về Chúa Giêsu, làm chứng cho Chúa Giêsu như lời Người đã nói trong Tin Mừng Gioan (5, 39: “… Kinh Thánh lại làm chứng cho Ta”).
Và Kinh Thánh có là do Chúa Thánh Thần. Lời Kinh Thánh đầy tràn sức mạnh thần linh. Thánh Thần ở khắp nơi và mọi lúc để hoàn tất chương trình cứu độ của Thiên Chúa. Sinh hoạt của Thánh Thần thực là muôn màu, muôn vẻ, giống như gió thổi đâu thì thổi.
Cách nói của thần học La tinh “Ba Ngôi không có gì khác biệt, ngoại trừ sự đối lập tương quan Nguồn Gốc”, thựỉc ra chỉ đóng vai trò hạn giới không cho phép chúng ta rơi vào chủ trương đa thần. Nhưng khi đã ý thức nguy cơ này rồi, không có lý do nào ngăn cản chúng ta sử dụng tất cả những gì mà kho tàng Mạc Khải nói về Chúa Cha, Chúa Giêsu và Chúa Thánh Thần. Chúng ta có một thần học về Chúa Kitô, một thần học về Chúa Thánh Linh và một thần học về Chúa Cha. Như vậy không phải chúng ta chia cắt Ba Ngôi Thiên Chúa, nhưng cố gắng múc lấy càng nhiều càng tốt sự giàu có vô biên của Thiên Chúa.
Quan điểm thần học Hy lạp giúp chúng ta hiểu sâu xa ý nghĩa của Mạc Khải. “Không ai có thể biết Cha, ngoài ra Con và những kẻ Con mạc khải cho”. Chúng ta chỉ biết được Chúa Cha qua gương mặt cụ thể của Đức Giêsu. Và chỉ biết Đức Giêsu là ai do ý muốn của Chúa Cha và sự soi sáng của Chúa Thánh Thần. Chúng ta biết được Thánh Thần, khi đã biết Cha và Con….
Mặc dù không thể chấp nhận là có Ba Chúa, thần học Hy lạp giúp chúng ta tiếp xúc cụ thể với Ba Vị. Chúng ta có thể nói tới tình yêu của Chúa Cha, tình yêu của Chúa Giêsu, tình yêu của Thánh Thần. Tình yêu nơi Thiên Chúa không còn là một thực tại trừu tượng, phổ quát thuộc về yếu tính Thiên Chúa nói chung. Chúa Cha yêu ta, Chúa Con yêu ta và Chúa Thánh Thần yêu ta. Cả Ba Vị đều yêu ta với cùng một tình yêu thắm thiết và cụ thể.
Hơn thế nữa, chúng ta còn có thể khai triển rộng rãi tình yêu của Chúa Giêsu đối với Chúa Cha tựa trên lời nói, cách cư xử và những tâm tình sâu xa nhất mà Ngài bộc lộ ra cho các môn đệ. Chúng ta có thể tìm hiểu tình yêu của Chúa Cha đối với Chúa Giêsu qua tất cả những bí mật mà Ngài mạc khải, qua cảm nghiệm tôn giáo, qua thái độ biết ơn và gắn bó với Chúa Cha của Ngài. Chúng ta hiểu Chúa Thánh Thần qua tác động của Người trên Chúa Giêsu và trong Giáo Hội. Người nối kết chúng ta với Chúa Giêsu và Chúa Cha. Người hoàn tất sự thánh hóa chúng ta và đưa chúng ta vào cõi thâm sâu của mầu nhiệm Ba Ngôi.
Việc nhấn mạnh đến Chúa Cha không làm suy giảm vai trò Chúa Con và Chúa Thánh Thần, ngược lại còn làm cho chân tính của Chúa Giêsu và Chúa Thánh Thần trở nên cụ thể. Sự duy nhất giữa Ba Ngôi Thiên Chúa, tuy hơi khó quan niệm, nhưng không trừu tượng, mà còn có mấu cứ cụ thể là Chúa Cha. Cách nói của thánh Athanasiô “Chỉ có một Thiên Chúa, vì chỉ có một Cha” là cách nói gần Kinh Thánh hơn hết, gần với tư tưởng của Đức Giêsu hơn hết. Không vì vậy mà chúng ta khai trừ Chúa Giêsu và Chúa Thánh Thần. Huyền nhiệm và cớ vấp phạm nằm ở chỗ : Chỉ có một Thiên Chúa là Cha được biểu lộ trọn vẹn trong một Đấng không phải là Ngài.
Nói tóm lại, tương quang giữa các Ngôi Vị không chỉ giới hạn vào tương quan Nguồn Gốc, nhưng phong phú hơn nhiều, đó là tương quan Mạc Khải, tương quan Thông Hiệp, tương quan Yêu Thương. Sự Sống trong Ba Ngôi thật là sung mãn và kỳ diệu. Các giáo phụ Hy lạp không cần phải chứng minh có Ba Ngôi, và con số Ba là con số hoàn hảo, vì các Ngôi Vị là “khởi điểm” trong tư tưởng thần học của các ông.
Evdokimov còn nêu một đặc điểm chủ yếu khác của thần học Hy lạp :
“Điều quan trọng hơn cả để hiểu thần học Đông phương về Ba Ngôi, là “cơ cấu” nhịp ba của các tương quan”.
Quả thực, thần học La tinh, dù có đề cập tới Ba Ngôi, không làm nổi bật được “cơ cấu nhịp ba” trong Thiên Chúa. Ngược lại, thần học Hy lạp, mặc dù nhấn mạnh vai trò Chúa Cha, không bao giờ bỏ quên cơ cấu nhịp Ba. Đến nỗi chúng ta có thể nói mà không sợ sai lầm rằng Chúa Cha cùng với Thánh Thần đã sai Chúa Con đến thế gian. Chúa Cha cùng với Chúa Con đã ban Thánh Thần cho nhân loại. Chúa Con cùng với Thánh Thần đã mạc khải Thiên Chúa cho chúng ta. Chúng ta có thể hướng tới Ba Vị một trật, khi nhìm ngắm hay suy niệm về từng Vị. Và Ba Vị là Ba Vị cụ thể, chứ không chỉ là một từ ngữ trừu tượng (Trinitas). Hình ảnh rõ ràng và đích xác nhất của Thiên Chúa chúng ta là hình ảnh “Ba Vị hôn nhau âu yếm”. Ba Vị thực là khác nhau, nhưng cũng hoàn toàn như nhau. Ba Vị là Ba và là Một, là Một Thiên Chúa, là Chúa Cha được Chúa Con và Chúa Thánh Thần mạc khải, là Chúa Con mạc khải Chúa Cha nhờ Chúa Thánh Thần, là Chúa Thánh Thần nối kết Chúa Cha và Chúa Con. Các Vị vẫn phân biệt, nhưng vẫn là Một. Không cần áp dụng phương pháp giảm trừ theo kiểu La tinh để phân biệt các Vị : Chúa Cha là Thiên Chúa có khả năng sinh ra, Chúa Con là Thiên Chúa không có khả năng sinh ra, Chúa Thánh Thần là Thiên Chúa không có khả năng sinh ra và khả năng làm cho nhiệm xuất.
Chúng ta khó có thể khẳng định rằng thần học La tinh hữu hiệu hơn để chống lạc giáo Ariô. Bằng chứng là ngay trong thời đại chúng ta, lạc giáo Ariô tái xuất hiện dưới nhiều hình thức mới mẻ trong chính nội bộ của Giáo Hội La tinh, đang khi trong các Giáo Hội Đông phương và Chính thống, thần học hiện đại xem chừng khỏi phải đương đầu với nguy cơ này.
Đức TGM Phaolô Bùi Văn Đọc
Nguồn: www.simonhoadalat.com
-------------------------------
Bài liên quan:
